NAZARI KAN ASALIN HAUSA

Daga Sadiq Tukur Gwarzo, RN.
    08060869978

Kashi na uku

Farfesa Umar El zakzaky Al Bahaushe yace" kwayoyin halittar Fir'auna Seti, wannan daya yayyanka yahudawan zamaninsa, da kuma na magajinsa Fira'una Remesis II, wanda yayi zamani da Annabi Musa A.S sunyi kamanceceniya da kwayoyin halittar mutanen kano na yau, musamman ma nacikin kwaryar badala."

   Sai dai Farfesa Muzzah Jibrin, Farfesa Abdullahi Elkanawy da wasu masana da dama sunyi watsi da wannan bincike. Ga abinda ya fito daga makalar masanan kamar yadda suka gabatar a wani taro daya gudana a Arewa House dake kaduna:
   Kuskure ne a hada asalin wancan Fir'aunan da kano tunda Gawar Mornoptah, dan Fir'auna Remeses II, fir'aunan da aka halakar a ambaliyar ruwa yayin da yake bin sawun Annabi Musa A.S don ya halaka shi, wadda Masani Loret ya gano a shekarar 1898 a tsohon birnin Thebes ta nuna cewar kwayoyin halittar ta sunfi kamanceceniya dana mutanen egypt ne ba mutanen kano ba".
  A wani kaulin kuma, masanan sunyi hasashen cewa kwayoyin halittar mutanen zariya dana kabilar Gwari da Igala suma sunyi kamanceceniya da juna, wanda hakan na nuni da cewar kodai kabilun asalinsu a zariya suke da zama, ko kuma al'ummar kabilun ne suka kafa garin na zaria lokaci mai tsawo daya shige, don haka yanuwan juna ne kenan. Muna kuma iya cewa daga jikin mutum guda kabilun suka fita.
   Amma maganar su da sukace sun auna wasu ɓuraguzai na kasusuwan mutanen dake kwance a wasu makabartu a kano, har kuma sun gano cewar mafi yawan kwayoyin halittar mutanen kano yafi nuni dana Sharifai, kamar akwai siyasa a ciki.
   Tabbas, tarihi ya nuna cewar a wajajen karni na goma sha uku, wangarawa karkashin Sheik Abdurrahman Zaiti tare da wasu malamai kimanin arbain irinsu Modibbo sheshe, Mandawari, Limamin Madatai, Limamin Jujin 'yan labo sunzo kano har ma suka kawo musulunci garin. Lokacin Sarkin Kano Yaji dan Tsamiya ke bisa gadon sarauta.
   Sai kuma a karni na goma sha biyar zamanin Sarkin Kano Rumfa Akace wani balarabe masani mai suna Imam Maghili ya ziyarci kano shima da wasu jama'a tasa. Daga baya ma ance yabar wasu daga zuriyarsa anan kano, wadanda su ake kira Sharifai zuwa yanzu.
   Marubuci, marigayi Maje Ahmad Gwangwazo ya kawo wata muhimmiyar gaba a shafi na 22 na littafinsa mai suna Wangarawa Sun iso Kano, inda yake cewa "Sheik Abdullahi Ilorin ya nuna cewar tun a karni na goma sha ɗaya wangarawa suka fara bazuwa suna yaɗa musulumci a afirka ta yamma. Yace su wangarawa kasarsu ta farko misira(Egypt). Yace asalin mazaunan kabilar Sundiata da asalin kabilar Kakan Mansa Musa da asalin kabilar Songhai irinsu Askiya Muhammad kenam, tarihi ya nuna duk a misira suke kafin su iso Mali, inda mafi yawan masu tarihi ke cewa daga Mali wangarawa sukazo, amma Mali din
ma zuwa sukayi".
   Sai dai, koda auratayya ta wanzu tsakanin wangarawa da larabawan da suka sauka a kano da kanawa bakaken fata na lokacin, da wuya ace an samu kwayoyin halitta sunyi irin wannan mamakon rinjayar. Domin kuwa  kano tun asali garin bakaken fata ne ba farare ba, ba kuma a taɓa samun cewar an maye mutanen kano da wasu mutanen ba, don haka faɗin cewar kwayoyin halittar kanawa ya nuna su sharifai ne ba lalle ya zamo ya inganta ba.
   Amma tana iya yiwuwa, anyi rashin sa'a, ɓuraguzan da aka samu a makabartun waɗanda akayi wannan gwajin dasu (sample) na Wangarawa da larabawan ne dana zuriyarsu wadanda watakila sun cakuɗu da bakaken fata, don haka binciken bai iya bada labarin ɗaukacin mutanen kano ba, tunda dokar irin wannan binciken ta nuna cewa wajibi ne abubuwan da za'ayi bincike akansa su zamo suna wakiltar ɗaukacin abinda ake magana akansa.
   Wani abin lura ma anan shine shigar siyasar addini acikin dukkan binciken.
  Munji bincike na farko ya nuna cewar Fir'aunan daya kashe jarirai ɗan kano ne, don haka wasu ke ganin hakan kamar kaskanci ne ga kanawa, shiyasa sukuma suka wanke kanawa da cewar asalinsu sharifai (jikokin fiyayyen halitta) ne..
   A hakika dai, bamu da karan nunawa ga waɗancan Malumma masu girma, amma wajibin mune mu karɓi gaskiya komai ɗacinta dangane da asalin mu. Maganar addini ba zata sa mu ɓoye asalin muba, tunda da ayyukan mu akace za'ay mana hisabi bada asalin muba. Rashin ingancin binciken na farko shine kurum hujjar da zatasa muki aminta dashi amma ba laifiɓ da firaunan ya aikata ba.
   Akwai binciken masana dake cewa Kwayoyin halittun Firauna Remesis II yafi kamanceceniya da kwayoyin halittun mutanen Afirka ta tsakiya a ma'auni na farko, daga nan sai mutanen kasar south Africa a ma'auni na biyu, sannan mutanen Afirka ta yamma inda hausawa suke a ma'auni na uku. Wanda hakan ke nuna alakar hausawa da wancan firauna tayi tazara da shekaru masu nisan gaske... (Watakila sai kowacce kabila daga cikin biyun ta tike da Annabi Nuhu ko Annabi Adamu za'a ɗiga aya)
  Sai dai kuma, akwai tsohon zance dake nuna kwararowar misirawa izuwa yankin afirka ta yamma a tsahon zamani daya shuɗe. Watakila tun zamanin Annabi Musa A.S hakan ta faru, ko kuma wani lokaci kafin haka, domin kuwa labarin baka yana nuna cewar garin Auyo dake jihar jigawa  ya kafu tun kafin Haihuwar Annabi Musa A.S, sai dai kuma karancin tarihin da muke dashi akan kabilar Auyokawa da akace sune suka kafa garin ke hanamu gane alaka ta jini ko ta sadarwa da wayewa a tsakanin mutan garin da kuma misira tun a wancan tsohon zamani.
  Da alama dai, Magana mafi inganci bisa kwayoyin halittar hausawa shine wanda wasu gungun masana suka gudanar akan hausawa mazauna sudan.
   Da fari, Binciken ya nuna cewar kashi arbain na kwayoyin halittun hausawa dake zaune a sudan sunyi dai-dai dana kabilun sudan ɗin. (Hassan et al 2008)
   Akwai kuma makamancin binciken daya nuna cewa kwayoyin halittar Hausawa ya nuna cewa su 'yanuwan juna ne da wasu kabilu masu amfani da yaren Nilu mazauna Nigeria, Cameroon, Central Chad da kuma kudancin Sudan. (Toshkoff et al 2009).
  Binciken ya nuna cewar asalin yaren hausa, da yarukan waɗancan kabilu guda ɗaya ne saboda alakar yarukan da aka gani suna dashi da juna.
   Bakaken fatar chadi dana kamaru duk ana tsammanin sun gangara yankin ne shekaru da dama da suka gabata daga daular sudan. Sukuwa mazauna sudan, duk da gaurayuwar kwayoyin halittun larabawa dana sauran kabilu a tattare dasu, an gamsu da cewa su jikokin tsoffin bakaken fata ne na tsohuwar daular nan ta 'Meroa' data shahara a duniya wadda ta wanzu a sudan ɗin.
   Ta haka, sai ake hasashen cewa kakannin hausawa da kakannin sudawa da kakannin wadancan kabilu mazauna cameroon da chadi sun fito ne daga tsatson Uba daya, amma hijirar data rinka aukuwa tsakankanin mutanen_da shine sanadiyar rarrabuwarsu ta yadda yanzu kowa yayi nesa da kowa. Hasashen kuma na nuna cewar wannan rarrabuwa ta auku akalla da shekaru dubu biyu baya zuwa sama, tayadda a iya wancan lokacin ne kowacce kabila tayi chakuduwa da sauran kabilu har kashi sittin na kwayoyin halittar su ya sauya, kashi arbain ne kadai zuwa yanzu bai jirwaya ba. Babbar hujjar hakan itace  samuwar wasu kabilun daga jikin waɗancan na ainihi, tayadda ansan ana ɗaukar tsawon lokaci kafin faruwar hakan. Sai kuma tsawon zamanin da daular bakaken fatar tayi a raye har kuma ta rushe. Kamar abinda Marubuci Morton H. Fried ya faɗa a littafinsa mai suna 'The Notion of the Tribe' cewar akwai kabilu na ainihi (primary tribe), akwai kuma kabilu samammu daga na ainihi (secondary tribe).
    Don haka idan har kabilun yahudawa guda goma sha biyu sun fita daga jikin Annabi Yakuba A.s (Israel), to muna iya cewa kabilar Annabi yakuba da yarensa shine kabila ta ainihi, samammun kabilun kuwa sune waɗanda 'ya'yansa sha biyu da jikikinsa suka ɗauka bayan rarrabuwarsu ga wajen zama
Kuma ana iya samun kabilu sama da ɗaya mai amfani da yare ɗaya, amma dai anfi samun kowacce ɗlkabila da irin nata yaren gami da ɗabi'a wanda take samarwa kanta-da-kanta gwargwadon wurin zamanta da aɓin bukatarta da kuma abubuwa makusanta da take dasu.
   Sannan tana iya yiwuwa ma, kafin Hausa ta zama hausa, sai da wasu kabilu suka firfita daga asalin kabilar ta ainihi. Tunda dai zamu gamsu cewa hausa daga wata kabilar ta cire kanta.
   Kowa dai ya rike cewar Maguzawa sune asalin hausawa, har ana kallon kalmar hausa a matsayin bakuwa. Don haka yadda akayi hasashen alaka ta jini tsakanin kabilun maguzawa, Gwandara, Ngizzim da kuma Bole shima abin nazari ne wajen gane asalin uban jinsi wanda hausawa suka fito daga gareshi, tunda masana sun nuna cewar kwayoyin halittu gami da yaruka duk sunyi kaman-ce-ceniya da juna.
   A Littafin tarihin Gwandara da Dr. Silvestri O. Ayihai ya wallafa mai suna 'The History of Gwandara towns and villages' ya nuna cewar sai da kabilar Gwandara ta jima tana zagaye-zagaye daga nan zuwa can, suna Farauta karkashin jagorancin shugabansu mai suna Dan Baba sannan suka riski wani waje mai suna Kupai sannan suka fara zama. Daga nan ne sannu a hankali suka samar da masarautar su gagaruma.
   Mu kuwa anan kasar hausa, an samu labarin baka cewar asalin Gwandara hausawa ne da suke zaune a kano, wai lokacin da Musulunci yazo sukace sam Gwanda (suyi) rawa da (suyi) Sallah, don haka suka bar kano zuwa wani wajen da zama.
    To idan ma wannan labarin na Gwanda-rawa-da sallah bai inganta ba, wancan binciken na kwayoyin halitta ya isa ya nuna mana cewar zamani mai tsawo daya gabata kabilun biyu sun zauna da juna a matsayin yanuwan juna.
   Kabilar Ngezim kuwa ance sune asalin wadanda suka soma zama a tsohon birnin Ngazargamu na daular Kanem. Suma dai ance sun warwatsu a wannan yanki da hausawa suka mamaye ayau, amma dai yankunan Yobe, Borno da Jigawa nan ne tsohon wurin zamansu.
    Haka ma kabilar Bole, wadda  akace suma mafarauta ne waɗanda suka mamaye yankunan Bauchi, Gombe, Yobe da kuma Jos. Zuwa yanzu ana ganin kamar sun saki al'adunsu da yarensu sun ɗauki na hausawa.
  Su kuwa maguzawa ance manoma ne, amma tana iya yiwuwa sun jarraba noma ne sukaga yagi farauta riba don haka suka yadda sana'ar kakannin nasu.
   To ai waɗanda suka fara zama a dutsen dala na garin kano ma ance mafarauta ne.. Wai har taron shiga farauta ma akeyi a bakin dutsen lokaci zuwa lokaci, inda manyan mafarauta ke zuwa daga sassa mabanbanta.. Kenan farauta sana'ar kakannin waɗannan alummomin ne baki ɗaya, don haka suka kasa sakinta, tayadda koda sun zauna a wani wuri na wani lokaci sun jarraba wani abin, da zarar sun tashi daga wurin kanta suke sake komawa..

(c) 2017 Taskar Hikayoyi

NAZARI KAN ASALIN HAUSA

Daga Sadiq Tukur Gwarzo, RN.
    08060869978

Kashi na biyu.

ASALIN JINSIN HAUSAWA

Tana iya yiwuwa, littattafan mu na addini sune suka fara kawo mana tarihin asalin jinsi da rarrabuwarsa. Saboda wannan wani tarihi ne daya faru wanda indai ba baiwa mutum iliminsa akayi ba, zaiyi wuya ya iya wassafa yadda tarihin ya faru.

   Ance Annabi Adamu da Matarsa Hauwa'u sune mutane na farko a duniya. Sune suka rinka haihuwar 'ya'yaye biyu-biyu daki-daki, tare da haɗa aure tsakanin mace ɗaya da namiji ɗaya daga tagwaye mabanbanta, watakila wannan haihuwar tasu itace asalin kabilu, gamin gambizar kuwa shine asalin dangantakar jinsi da kuma rarrabuwar sa.

   Idan ma ba haka ba, ko labarin Annabi Nuhu A.S ya nuna cewar ya haifi 'ya'yaye uku ne. ƊAkace Hamu shine ya haifi bakin mutum na farko a duniya, daga jikinsa kuma zuriyar hindu ta fito. Samu shine na biyu wanda akace daga jikinsa turawa suka fito, sai kuma Yafisu wanda akace daga tsatson sa kabilun birnin Sin suka ɓulɓulo. Don haka, tanan kaɗai muna iya hasashen cewa cakuɗuwa ta silar auratayya da sauran kabilu ne silar haifar da wasu sabbin kabilun.

   Babban labarin dai shine, akwai ilimi na zamani dake bada damar fahimtar kwayoyin halitta tayadda har ake gane wane nada alaka ta jini da wane, da haka kuma muke son fahimtar hausawa da asalin waɗanda suke da alaka dasu, in yaso daga bisani sai mu kwatanta kokarin bin diddigin shekarun da rarrabuwa ta auku a tsakanin su.

   A bisa wancan ilimi na kwayoyin halittu (Genetic), dukkan wani ɗan adam dake doron kasa nada kwayoyin halitta waɗanda ana iya cewa kashi 99.5 na zubin kamanceceniyarsu ɗaya yake da juna. Wannan ke tabbatar mana da wancan ilimin da aka saukar mana cewa mutum ɗaya ne asalin ɗaukacin mutanen duniya, daga gareshi dukkansu duka fito.

   Abu na gaba shine, kusan muna iya cewa a yanzu babu wata kabila da zaka samu 'yan cikinta da kwayoyin halitta zubi ɗaya tsura, sai dai zaka samu kaso sama da hamsin iri kaza ne, sannan da wasu kashe-kashen na sauran kabilu kaɗan-kaɗan aciki.

  Wani masani Ronald Fisher yayi bayani gwargwadon yadda zamu gane bisa tafarkin masanin ilimin kwayoyin halitta Gregor Mendel a littafinsa mai suna 'The Genetical theory of Natural Selection' inda yake cewa dalilai biyu ne kesa wannan cuɗanyar tsakanin kwayoyin halittu. Dalili na farko shine, yanayin yadda ake gadon su kansu kwayoyin halitta na sanyawa na wancan yasha banban dana wancan koda kuwa uwa ɗaya uba ɗaya suke, domin ko a siffance, akan iya ganin uba da 'yayansa uku, yaro na farko yayi kama da mahaifiyarsa, na biyu yayi kama da ubansa, yayinda na uku ya ɗauko kamannin kakansa.  

Dalili na biyu kuwa shine cuɗanyuwar kwayoyin haluttun ta hanyar auratayya. Watau, ɗan wannan kabila ya auri yar waccan kabila. Sai kaga kwayoyin halittar waccan kabila dana wancan sun haɗu a kabila ɗaya, amma sai akalli inda sukafi rinjaya ayi hukunci dashi.

   ASALIN JINSIN LARABAWA DA YARABAWA

   Yana da kyau, kafin mu fahimci asalin jinsun mu mufara fahimtar ilimin dake cikin asalin kabilu makusantan mu.
  Su dai larabawa, wani bincike mai taken 'National Geographic's Genographic' da aka gudanar a shekarar 2005 ya bayya cewa akalla duk wata kabila balarabiya ta fito daga cikin yankuna huɗu ne.

  Yanki na farko shine Arabia.

   Yanki na biyu shine Arewacin Afirka.

   Yanki na uku shine gabashin Afirka.

  Sai yanki na huɗu watau Asia.

  Sai wannan binciken ya ɗauki wasu kasashen larabawa tare da bayyana yadda asalin su ya kasance.

  Misali, Daga ciki an ɗauki kasar Tunisia, wadda akace kaso 88 na kwayoyin halittar mazauna kasar ya nuna cewar suna da alaka ta jini da sauran larabawan Arewacin Afirka. Amma akwai sirki na larabawan Arabia da kaso 5, da sirki na turawa da kaso 4, da kuma sirkin bakaken fata mazauna afirka ta yamma da kaso 3. Wannan sirkin  nuna cewar an samu auratayya da gamin gambizar kwayoyin halittu shekaru da dama da suka wuce a tsakanin jinsosin da aka zayyana a sama.

   Labarin kusan haka yake ga Yarabawa domin kuwa wani bincike da wasu masana Adebuwale Adeyemo na jamiar Ibadan, Chenchen Yianxiu na Cibiyar bincike ta 'National Human Genome' da kuma Charles Rotimi na jamiar Horward suka gudanar, sun samu cewar kwayoyin halittun Yarabawa, ɗaya ne dana kabilun Igbo, Akan, da Gaa-Adangbe.

   Hakan na iya nufin cewar Asalin kabilun mutum ɗaya ne, daga 'ya'yansa ko jikokinsa aka samu rarrabuwar waɗannan kabilu har ma dana yare, tunda binciken yayi hasashen cewa duk yarukan kabilun suna da alaka da juna, asalinsu guda ne, daga bisani suka rarrabu, duk da dai binciken bai nuna sauran kabilun da suka shigar da kwayoyin haluttun su cikin na waɗannan ɗinba.

  JINSIN HAUSAWA

Abinda wani bincike dangane da bakaken fata yayi hasahe shine shekaru masu yawa da suka gabata, mafi yawan bakaken fata suna wuri ɗaya ne a zaune, kuma tana iya gaskatuwa Cewa mutum ɗaya ne uba wanda daga jikinsa duk kabilun bakaken fata suka fito. Amma dai, anyi hasashen cewa tun shekaru dubu sittin zuwa dubu tamanin baya bakaken fata suka soma baro wancan mazaunin nasu na asali tare da fantsamuwa a sassan duniya musamman afirka ta yamma. Daga waɗannan zuriyar ne kuma akafi kyautata zaton bakaken fata Hausawa sun fito.

   Babu jimawa, farfesa Umar Elzakzaky Al-Bahaushe yayi hasashen cewa kwayoyin halittun hausawa dana tsoffin misirawa sunyi kamanceceniya, har ma yace yana kallon kamar firaunan dayayi zamani da Annabi Musa A.S bahaushe ne.

  Inaga zamu karu da ilimi idan muka kalli zancen nasa da kuma martanin hujjoji da masana suka bashi dangane da musanta wannan magana tashi...

Za mu ci gaba.

(c) 2017 Taskar Hikayoyi

NAZARI KAN ASALIN HAUSA

Daga Sadiq Tukur Gwarzo, RN.
    08060869978

Kashi na ɗaya

Gabatarwa

Da Sunan Allah mai Rahama mai jinkai.
   A ɗaukacin tsoffin biranen kasar hausa, kukoki nanan burjuk a inda akasari ya zamo gonaki a yanzu. A wasu tsoffin biranen duniya, tsoffin gine-gine da tsoffin masana'antu, ko kaburbura ke nuna rayuwa ta wanzu a waɗannan wuraren. 

    Idan har Kukoki ne kaɗai babbar shaidar da zamu iya gane cewa rayuwar hausawa ta taɓa wanzuwa shekaru da dama da suka gabata a wani wuri saboda kila tun asali hausawa basa manyan gidaje da kere-kere waɗanda buraguzansu zasu samu tsira har zuwa yanzu, to ya kamata muyi nazarin labarun da waɗannan kokuki tsofaffi suke bayyanawa a garemu.
    A kabilar Nkwici ta Kasar Malawi, ana kiran bishiyar Kuka da sunan 'Bishiyar Rayuwa'. Saboda a cewar su, bishiyar na baiwa mazauna kauyuka mafaka a zamanin yaki yayin da mahara suka nufosu. Sannan ana amfani da ganyenta da kuma 'ya'yanta don abinci gami da magani. Har ila yau, akwai canfe-canfe da dama a tattare da ita.
   A kasar Madagaskar kuwa, an samu wata gagarumar Bishiyar kuka mai kimanin shekaru dubu uku, tsayinta zai tasamma kafa ɗari, faɗin ta kuwa an kiyasta sai mutane akalla goma sun kama hannuwan juna zasu iya rutsata. Mutanen yankin suna matukar girmama wannan kukar, har suna kiranta da 'Bishiyar Mutuwa', domin anasu fahimtar, duk wanda ya mutu a yankin, nan ruhinsa ke zuwa ya zauna.
   A gundumar Linpopo dake South Africa, an samu wata gagarumar Bishiyar kuka. Tsayinta da faɗinta duk sun haura kafa talatin da biyar kowanne. Tana da kogo, wanda aka ayyana cewar mutane acan baya sun maida kogon wajen fira ko wajen fakewa, domin an samu wasu abubuwa irin na sojin-da da kuma na mu'amala aciki, binciken 'carbon dating' na masana kimiyyar zamani ya kiyasta cewar bishiyar takai kusan kimanin shekaru dubu shida a raye.
   Akwai kuma sirrin kuka da Marubuci ɗan kasar faransa Richard Mabey ya ruwaito a littafinsa mai suna 'The Caberat of Plant' cewar Giwaye da manyan namun daji suna zuwa jikin kuka susha ruwa. Wai da zarar sun hangota alhali suna cikin ɗimuwar kishi, sai aga sun nufeta da gaggawa, sannan su yage bayanta su soma lasa. ƊDaga bisani bincike ya nuna cewa bishiyar na iya tanajin ruwa sama da lita dubu ɗari gwargwadon girmanta da adadin shekarunta.
    Idan waɗannan abubuwan da mukaji daga Sassan duniya gaskiya ne, shin me muka samu game da kuka a kasar hausa? Kpɓkuma wane labari kokokin kasar hausa suke bamu?
   Irin waɗancan manyan kukoki nanan barbaje a kasar hausa. Wasu ma an lakaba musu sunaye mabanbanta, watakila na mutanen da sukafi zama a karkashin kukokin ne. Misali, akwai Kukar Boka, Kukar Gajere, Kukar kwanɗi.. Da sauransu.
   A bisa tsoffin hausawa da fulani da muka tambaya, kusan ɗaukacin su sun tafi akan cewa duk kukar daka gani da kanta ta fito ba shukata akayi ba. Wannan fa ana magana ne akan matasan kukoki waɗanda muke ganin basu tara shekaru da dama ba, amma game da manyan kukoki masu alamar shekaru, Tsoffin sun tabbatar mana da cewa tasowa sukayi suka gansu.
   Haka nan, ana iya lura cewar a gonaki da dazuzzuka inda babu mutane dake rayuwa a wurin, ba kasafai bishiyar kuka ke fitowa ba. Amma kuma mafi yawan unguwannin hausa na tsofgin garuruwa na ɗauke da bishiyar kokoki. A wani sa'in ma, akan samu bishiyar kuka a kowanne gida, ko kuma a bayan gidan.
  Watakila, hakan na nuna cewar sai da mutane suka fara zama a wannan wuri sannan kukokin suka fito. Idan kuwa hakan ta tabbata, to zamu iya sanin shekarun kukoki a kasar hausa ta hanyar binciken zamani, sannan da watakila zamu iya sanin jimawar lokacin da hausawa suka fara zama a wannan wuri, tayadda daga bisani zamu gane gari mafi tsufa a kasar hausa.
   Idan kuma ta tabbata cewar yawan bishiyoyin kuka ke nuni da yawan mutanen da suka rayu a gari, da shima zai zamo mana ma'auni mafi sauki don gane tsoffin garuruwan da sukafi tumbatsa da mutane shekaru aru-aru da suka wuce..

Za mu ci gaba...

(c) 2017 Taskar Hikayoyi

TARIHIN GOBIR: DA YADDA GOBIRAWA SUKA RISKI KASAR HAUSA

Daga Sadiq Tukur Gwarzo

  Kasar gobir na ɗaya daga cikin kasashen hausa na ainihi, ance ita ɗin tsohuwar daula ce kuma wata babbar kasa ce da tayi iyaka da Agades daga arewa, tayi iyaka da Zamfara daga Kudu, tayi iyaka da Mayali daga Gabas, sannan kuma daga yamma  tayi iyaka da Konni.

    Amma magana anan itace, asalinsu ba hausawa bane tunda wasu nacewa asali waiƴ daga gabas ta tsakiya suka fito musamman ma Misira, inda ake da yakinin cewa Sarakuna ukku daga cikin sarakunan Misira gobirawa ne.

Sarkin Gobir Mai daraja Alhaji Abdulhamid Balarabe Salihu ya taɓa faɗar asalinsu a wata fira da jaridar 'Daily Trust' tayi dashi, shine yake cewa:

  Gobirawa sun zone daga misira (egypt). Har Yace su jikokin Annabi Nuhu A.S ne kuma sun bar misira saboda wahalar mulki na sarakunan lokacin. Shine suka sauka a wani wuri mai suna Gubur. Daga nan ne suka samo sunan Gobir.

  Yaci gaba da cewa daga baya sun isa Yemen, sunyi yaki sosai a kasar saboda su suna da jinin yaki da jarumta. Daga nan kuma sai suka isa libya, a haka suna matsawa har suka zo wani gari mai suna Azbin inda yanzu mutanen Taureg suka mamaye.

   Da suka bar Azbin sai suka shiga sahara, har suka kafa wani gari mai suna Magali, daga baya sai suka bar garin izuwa wani mai suna Surukul (dukkansu yanzubsuna jamhuriyar Niger ne). A hankali suka riski birnin lalle da gwararramu a karni na 15 zuwa na 16. A lokacin kuwa, Sarkin zamfara Abarshi ke mulki wanda yake da zama a Katanga, kuma an samu har ya auri ɗiyar sarkin Gobir mai suna Fara, wadda ta haifi Sarkin gobir Ibrahim Babari.

    Kafin Babari ya zamo sarki, ai sai dayayi faɗa da Sarkin Zamfara na lokacin kuma yaci karfinsa. Akan haka sarkin Zamfara ya kuduri niyyar halakashi, amma sai yayarsa ta maido dashi kasar mahaifiyarsu watau Gobir, a haka kuma har ya zama sarki (Watau yayi gado ta wajen Uwa).

   Babari ya roki Sarkin gobir ya bashi wuri a yankin Zamfara inda zai zauna, amma sai aka gargaɗi sarkin Zamfara da cewa kul ya baiwa Babari gurin zama domin nan gaba zai iya mamaye zamfara dukkan ta, ai kuwa daga bisani hakan ne ya faru, da yaki ya ɓarke a wajajen karni na 16 zuwa na 17, sai da Goburawa suka cinye har Alkalawa da yaki. (abinda ke nufin inda suke zaune ayau asali kasar zamfara ce)

   Sarkin Gobir Abdulhamid ya kara da cewa " A lokacin Sarkin Gobir Bawa Jan Gwarzo (Karni na 17), ance an ruwaito cewa Ko zakaru basa cara sabida jarfin tsafinsa, kuma aduk yake-yaken da sukeyi, gobirawa basu taɓa mika wuya ba. Ance sunfi gwammacewa a kashe su akan su mika wuya, shiyasa ake musu kirari da 'Gobir gidan faɗa'.

     Sarkin yace " Bawa jan Gwarzo bai taɓa yaki da Shehu Usmanu ba A zamanin jihadi, maganar gaskiya ma itace shehu ya koyar da 'ya'yan Bawa, ciki harda Yunfa, Atiku, Bello da Mayaki. Ance ma saida shehu yayi musu nasiha da kada su bari a samu rarrabuwar kawuna a tsakanin su.

   Sarkin yace " Mutanen dake kusa da Bawa sune suka haɗa kiyayya a tsakanin su, wanda yayi silar shehu yabar Alkalawa, daga baya kuma yaci gaba da jihadi a sassan sokoto.

  Dan gane da tsagun gobirawa, Sarkin yace asali basu da tsagu a fuska, amma sabili da yake-yake ne yasa suka rinka tashi daga nan zuwa can, don haka suka ɓullo da tsagu domin su rinka shaida junansu.

(c) 2017 Taskar Hikayoyi

TARIHIN FULANI: Nasabar Toronkawa.

(Daga Littafin Tarihin Fulani na Wazirin Sokoto wanda kamfanin ɗab'i na NNPC ya wallafa a shekarar 1956)

#Sadiq Tukur Gwarzo

Ana ce Musu Toronkawa ne saboda sun zauna a kasar Toro. Ita Toro Kasa ce a can yamma maso kudu na Afirka ta yamma. Sun taso ne daga wajajen 'ɗurisina' cikin kasar Sham (syria), sun biyo daga gefen arewa ta Afirka ta yamma har suka sadu da Toro suka Zamna wurin.

     Suka yi  yawa kwarrai, har lokacin da aka aiki ukubatu yaki Afirka, ya sadu dasu. Sai suka shiga addinin islama ba tare da anyi faɗa ba. Ukubatu ya auri ɗiyar Sarkinsu, sunanta Bajju Mangu. To su Toronkawa jinsi ne da suka fito daga zuriyar Ramo, ɗan Isa, ɗan Ishaku, ɗan Annabi Ibrahim (AS).

    Bajju Mango ta haifi ɗiya huɗu da ukubatu, sune:- 1. Delta 2. Woya 3. Roruba da 4. Nasi.

   Waɗannan sune asalin dukkan fulani da suka fara magana da fulatanci.

Toronkawan dauri, harshensu wakuru ne.
Daga baya zuriyar Ukbatu ta yawaita.

1. Daga ɗiyan Delta kabilar songhay ta fita.

2. Daga ɗiyan Nasi dangin ba'awina da wolorɓe suka fita.

3. Daga ɗiyan Woya dangin Furɓe suka fita

4. Daga ɗiyan Rorube dangin woloɓe suka fita.

   Bayan sunyi yawa, sun zauna a wuri mai suna Falgu, sai suka rabu da sauran Toronkawa na Futa-Turo.

   Lokacin da sukayi karfi, sai suka ɗauki yaki babba. Suka tasar ma Futa sukaci amanar Sarkin Futa suka kasheshi yana sallar Idi. Suka kama kasar futa suka zauna suna ɓarnace-ɓarnace.

   Sannan sai wani malami daga cikin Toronkawa ya tashi yayi Jihadi dasu, ya rinjayesu, ya gyara kasa ya zuba adalci, ya kyautata zaman toronkawa.

  To bayan Rasuwarsa sai Fulani Jinin Ukubatu suka sake kawo yaki ga Toronkawa, suka koresu daga Futaƴ, suka sake kama kasa tare da shiga ɓannace-ɓannace.

   Bayan haka kuma sai fulani Toronkawa sukayi shirin yaki da Fulani jikokin Ukubatu, suka taho da yaki, sukayi faɗa dasu mai tsanani har suka rinjayesu mugunyar rinjaya. Saboda haka sai fulani ɗiyan ukubatu suka kasu uku.

- Kashi ɗaya suka saduda sukabi Toronkawa

- Kashi na biyu suka koma Falgu inda suka soma zama da fari

- kashi na uku suka yo gabas suka tsammaci zasu riski 'yanuwansu Larabawa saboda Ubansu balarabe ne. Wasu cikinsu sun iya komawa kasar larabawa, wasunsu kuma sun kasa basu karasa ba. Sunan babban su Dunurundi.

  To waɗannan da basu karasa ɗinba, daga cikin sune zuriyar Beni yalalɓe, da sissilɓe, da walanɓe, da gumborawa da gwalankwa'en da fulanin Adamawa suka fito.

   Waɗannan sune dangogin da suke daga cikin zuriyar da suka taho daga Naskanga tare da Dunurundi.

  Su waɗancan sunfi toronkawa yawa. Domin an samu kashin farko da suka koma Falgo daga baya sun kara kawowa Toro yaki suka cinyeta tare da sake komawa ɓarna, har sai da aka samu wani daga toronkawa mai suna Sulaiman yayi yaki dasu ya koresu ya watsasu, ya naɗa sarki Abdulkadir. Bayansa kuma sai anka naɗa Muhammadul Amin, anka zamna lafiya, Toronkawa suka amince da filani ɗiyan ukubatu.

  Bayan waɗannan al'amura da muka faɗa, lokacin nan Musa Jakollo kakan Shehu Usmanu ya taso da jama'arsa don gudun fitina, ya fuskanci gabas har ya karaso 'K'wanni' a shekara ta 500AH. Shikuma ɗiya nai sai suka warwatsu. Kaso ɗaya sune ɗiyan Ali, na biyu ɗiyan ɓininga, sai ɗiyan Kogga, sai ɗiyan ɓaleni da ɗiyan Raneni. Diyan ɓininga ne suka tashi daga kwanni sa'ar da Sarkin kwanni Damka ya zambace su ya karkashe su, ya kama ɗiyansu ya yasashe dukiyar su. Diyan Ali sun sauka a wani wuri da ake kira Kuluba.

   DANGANTAKAR SHEHU ZUWA MUSA JOKOLLO

Abinda ma'anar fodio shine Malami, kuma wanda malami ya haifa. Shine Fodio ɗan Usmanu ɗan Salihu, ɗan Haruna ɗan Muhammadu Gurɗo ɗan Jaɓɓo ɗan Mamman Samba ɗan Masirana ɗan Ayuba ɗan Baba fan Abubakar ɗan Musa Jakolli wanda yake da ɗiyan Imamu Demba. Intaha.

   Idan har Ingancin wannan Tarihin ya tabbata, muna iya kallonsa a matsayin sabuwar fuska saɓanin wanda ake yaɗawa mai cewa Fodio Aljana ce kuma itace ta haifi shehu Usmanu.. Koda Yake, har yanzu na lura dacewa Fulani da yawa suna ji a ransu cewar Asalinsu gamin gambiza ne tsakanin Larabawa da Aljannu.

    Watakila dai, abinda yake akanmu bai wuce binciko tarihin silsila ko ace rarrabuwar kabilun fulanin ba, kamar misalin Sulluɓawa, Danejawa, Natirawa, Agalawa, Holma, Bongwa, Naturɓe, Ba'awa (anfaɗi silsilar su a sama), Rudunnawa, Magawa da dai sauransu.

(c) 2017 Taskar Hikayoyi